प्रश्न ६१. प्रत्येक बालक हे वेगळे असून, ते निसर्गाचे एकमेव व अद्वितीय निर्मिती असते. त्यानुसार भावंडामध्ये सामाजिक, मानसिक, भावनिक व शारीरिक भेद खालीलपैकी अनुवंशाच्या कोणत्या नियमानुसार दिसून येतात?
(1) साधर्म्याचा नियम
(2) विविधतेचा नियम
(3) परागमनाचा नियम
(4) पुनरावृत्तीचा नियम
- ✅ अचूक उत्तर: (2) विविधतेचा
नियम
- स्पष्टीकरण: अनुवंशाच्या
विविधतेच्या नियमानुसार, एकाच आई-वडिलांची मुले असली तरी
त्यांच्यात शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक गुणधर्मांमध्ये
फरक आढळतो. जनुकांच्या वेगवेगळ्या जोड्यांमुळे प्रत्येक मूल अद्वितीय बनते.
त्यामुळे भावंडांमध्येही भेद दिसून येतात.
- संभाव्य प्रश्न: "एकाच
पालकांची मुले असूनही त्यांच्या बुद्धिमत्तेत, उंचीत आणि
स्वभावात भिन्नता का आढळते?" याचे उत्तर 'अनुवंशाचा विविधतेचा नियम' हे असेल.
- सारांश: विविधतेच्या
नियमामुळे एकाच कुटुंबातील सदस्यांमध्ये भिन्नता दिसून येते.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) साधर्म्याचा
नियम: या नियमानुसार, सजीवांना त्यांच्या
प्रजातीनुसारच पिल्ले होतात (उदा. मानवाला मानव).
- यावर
आधारित प्रश्न असू शकतो: "माणसाचे बाळ माणसासारखेच दिसते, हे
अनुवंशाच्या कोणत्या नियमाचे उदाहरण आहे?"
- सारांश: साधर्म्याचा
नियम सांगतो की सजीव आपल्यासारख्याच सजीवाला जन्म देतो.
- (3) परागमनाचा
नियम: या नियमानुसार, अत्यंत हुशार पालकांच्या
मुलांना कमी बुद्धिमत्ता किंवा अत्यंत कमी उंचीच्या पालकांना जास्त उंचीची
मुले होऊ शकतात.
- यावर
आधारित प्रश्न असू शकतो: "अतिशय बुद्धिमान पालकांची मुले सामान्य
बुद्धिमत्तेची असणे, हे कोणत्या नियमामुळे घडते?"
- सारांश: परागमनाचा
नियम गुणधर्मांमधील टोकाच्या स्थितीकडून सरासरीकडे होणारा बदल दर्शवतो.
- (4) पुनरावृत्तीचा
नियम: हा नियम अस्तित्वात नाही, हा एक
चुकीचा पर्याय आहे.
प्रश्न
६२. मानवी प्राण्याची घडण अनुवंश व परिस्थिती यांच्या संयुक्त कार्यामुळेच होत
असते.
खाली
दिलेल्या घटकांमध्ये कोणत्या घटकावर फक्त परिस्थितीचा प्रभाव दिसून येतो?
(1) स्वभाव व वृत्ती
(2) पक्वतेचे वय
(3) बुद्धिमत्ता
(4) डोळ्यांचा व शरीराचा रंग
- ✅ अचूक उत्तर: (1) स्वभाव व
वृत्ती
- स्पष्टीकरण: जरी
स्वभाव आणि वृत्तीवर अनुवंशाचा काही प्रमाणात प्रभाव असला, तरी दिलेल्या
पर्यायांपैकी हा घटक सर्वाधिक परिस्थितीवर (उदा. संगोपन, शिक्षण, सामाजिक वातावरण) अवलंबून असतो.
डोळ्यांचा रंग पूर्णपणे अनुवंशिक असतो, तर बुद्धिमत्ता
आणि पक्वतेचे वय यांवर अनुवंश व परिस्थिती दोन्हींचा मोठा प्रभाव असतो.
त्यामुळे 'फक्त परिस्थितीचा प्रभाव' या निकषासाठी 'स्वभाव व वृत्ती' हा सर्वात योग्य पर्याय आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "बालकाच्या
व्यक्तिमत्त्व विकासावर सर्वाधिक प्रभाव टाकणारा परिस्थितीजन्य घटक कोणता?"
याचे उत्तर 'कुटुंबातील वातावरण आणि
संगोपन पद्धती' असे असू शकते.
- सारांश: स्वभाव
आणि वृत्ती घडवण्यात परिस्थिती आणि सामाजिक वातावरण महत्त्वाची भूमिका
बजावतात.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (2) पक्वतेचे
वय: शारीरिक आणि मानसिक परिपक्वतेचा वेग
अनुवंशिकतेने ठरतो, पण त्याला योग्य पोषण आणि वातावरण मिळाल्यास तो सुधारू शकतो. यावर
आधारित प्रश्न असू शकतो: "शारीरिक वाढीचा वेग कोणत्या दोन घटकांवर
अवलंबून असतो?"
- सारांश: पक्वतेचे
वय हे अनुवंश आणि परिस्थिती या दोन्हींचा परिणाम आहे.
- (3) बुद्धिमत्ता: बुद्धिमत्तेची
क्षमता अनुवंशाने मिळते, परंतु तिला योग्य संधी आणि
शिक्षण मिळाल्यास तिचा विकास होतो. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो:
"बुद्धिमत्ता ही उपजत असली तरी तिचा विकास कशावर अवलंबून असतो?"
- सारांश: बुद्धिमत्तेचा
विकास हा अनुवंश आणि मिळणाऱ्या संधींवर अवलंबून असतो.
- (4) डोळ्यांचा
व शरीराचा रंग: हे गुणधर्म जवळजवळ पूर्णपणे अनुवंशिक जनुकांनी
ठरतात. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो: "खालीलपैकी कोणता गुणधर्म
पूर्णपणे अनुवंशिक आहे?"
- सारांश: डोळ्यांचा
व त्वचेचा रंग हे प्रामुख्याने अनुवंशिकतेवर अवलंबून असतात.
प्रश्न
६३. केवळ ज्ञानेंद्रिय उद्दिपीत होऊन जी प्राथमिक स्वरुपाची मानसिक प्रक्रिया होते
ती संवेदना होय.
खाली
दिलेल्या विधानांमध्ये संवेदनेविषयी कोणते विधान योग्य आहे?
(1) संवेदना ही फक्त आंतरिक प्रक्रिया आहे.
(2) आपली इच्छा असेल तरच संवेदना होते.
(3) संवेदनेच्या बाबतीत व्यक्ती ही सक्रिय असते.
(4) संवेदन प्रक्रिया मनाचा एक अकरणरुप व्यापार आहे.
- ✅ अचूक उत्तर: (4) संवेदन
प्रक्रिया मनाचा एक अकरणरुप व्यापार आहे.
- स्पष्टीकरण: संवेदना
(Sensation)
ही एक निष्क्रिय (अकरणरुप) मानसिक प्रक्रिया आहे. यात
ज्ञानेंद्रियांद्वारे बाह्य माहिती फक्त स्वीकारली जाते, त्यावर कोणताही अर्थ लावला जात नाही. व्यक्ती यात सक्रिय नसते,
तर तिची ज्ञानेंद्रिये सक्रिय असतात. अर्थ लावण्याची प्रक्रिया
'अवबोध' (Perception) मध्ये होते.
- संभाव्य प्रश्न: "संवेदना
आणि अवबोध यांतील मुख्य फरक कोणता?"
- याचे
उत्तर 'संवेदना ही निष्क्रिय व अर्थहीन असते,
- तर
अवबोध ही सक्रिय व अर्थपूर्ण मानसिक प्रक्रिया आहे' हे असेल.
- सारांश: संवेदना
ही अर्थहीन आणि निष्क्रिय मानसिक प्रक्रिया आहे.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
(1) संवेदना ही फक्त
आंतरिक प्रक्रिया आहे: हे चुकीचे आहे.
संवेदना बाह्य (उदा. प्रकाश, ध्वनी) आणि आंतरिक
(उदा. भूक, तहान) दोन्ही उद्दीपकांमुळे होते. यावर आधारित
प्रश्न असू शकतो: "भूक लागण्याची जाणीव होणे, ही
कोणत्या प्रकारची संवेदना आहे?"
- सारांश: संवेदना
बाह्य आणि आंतरिक दोन्ही प्रकारच्या उद्दीपकांमुळे निर्माण होते.
- (2) आपली
इच्छा असेल तरच संवेदना होते: हे चुकीचे आहे.
ज्ञानेंद्रिये सक्षम असल्यास उद्दीपक आल्यावर संवेदना आपोआप होते, इच्छेवर
अवलंबून नसते. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो: "मोठा आवाज झाल्यावर तो
ऐकू येणे, हे कोणत्या प्रक्रियेचे उदाहरण आहे?"
- सारांश: संवेदना
ही अनैच्छिक प्रक्रिया आहे, ती आपल्या इच्छेवर अवलंबून
नाही.
- (3) संवेदनेच्या
बाबतीत व्यक्ती ही सक्रिय असते: हे चुकीचे आहे. संवेदनेत
व्यक्ती निष्क्रिय असते, तर अवबोधामध्ये सक्रिय असते.
यावर आधारित प्रश्न असू शकतो: "अर्थ लावण्याच्या मानसिक प्रक्रियेत
व्यक्तीची भूमिका कशी असते?"
- सारांश: व्यक्ती
संवेदनेत निष्क्रिय, परंतु अवबोध प्रक्रियेत सक्रिय असते.
प्रश्न
६४. हरवलेले नाणे शोधतांना कागदाचा पांढरा वर्तुळाकार तुकडा ते नाणे असल्याचा भास
होतो, चांदण्या रात्री दूर एखादे झुडुप पाहून मनुष्य वा एखादा प्राणी असल्याचा
भास होतो.
हे
खालीलपैकी अवबोधाच्या कोणत्या इंद्रियभ्रम दोषामुळे होते?
(1) परिचितता
(2) भौमितिक इंद्रियभ्रम
(3) विशिष्ट मनःस्थिती
(4) विशिष्ट भौतिक परिस्थिती
- ✅ अचूक उत्तर: (3) विशिष्ट
मनःस्थिती
- स्पष्टीकरण: जेव्हा
आपण एखाद्या विशिष्ट गोष्टीच्या शोधात असतो किंवा आपल्या मनात काही अपेक्षा
असतात, तेव्हा आपली मनःस्थिती तशी बनते. याला 'मनोवृत्ती'
किंवा 'Preparatory Set' म्हणतात. नाणे
शोधताना आपली मनःस्थिती गोलाकार वस्तू शोधण्याची असते, त्यामुळे
कागदाचा तुकडा नाणे वाटतो. हा विशिष्ट मनःस्थितीमुळे होणारा भ्रम आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "अंधारात
दोरीला साप समजणे, हे कोणत्या अवबोध दोषाचे उदाहरण आहे?"
याचे उत्तर 'विशिष्ट मनःस्थिती (भय)'
हे असेल.
- सारांश: आपली
अपेक्षा, पूर्वग्रह किंवा भावनिक स्थितीमुळे अवबोधामध्ये भ्रम निर्माण होऊ
शकतो.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) परिचितता: एखादी
वस्तू ओळखीची असल्यामुळे तिच्याबद्दल भ्रम होऊ शकतो, पण येथे
वस्तू शोधण्याची क्रिया महत्त्वाची आहे. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो:
"सिनेमातील आवडत्या अभिनेत्याला गर्दीत पाहिल्याचा भास होणे, हे कशामुळे घडते?"
- सारांश: परिचिततेमुळे
आपल्याला ओळखीच्या गोष्टी दिसण्याचा भास होऊ शकतो.
- (2) भौमितिक
इंद्रियभ्रम: हे रेषांच्या लांबी, आकार किंवा
रचनेमुळे होणारे भ्रम आहेत (उदा. म्यूलर-लायर भ्रम). यावर आधारित प्रश्न असू
शकतो: "दोन समान लांबीच्या रेषा वेगवेगळ्या लांबीच्या वाटणे, हा कोणता भ्रम आहे?"
- सारांश: भौमितिक
इंद्रियभ्रम हे आकृत्यांच्या रचनेमुळे होणारे दृक्‌भ्रम आहेत.
- (4) विशिष्ट
भौतिक परिस्थिती: बाह्य परिस्थितीमुळे (उदा. प्रकाशाची कमतरता, धुके) भ्रम
निर्माण होऊ शकतो. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो: "पाण्यात पेन्सिल
वाकडी दिसणे, हे कोणत्या कारणामुळे होते?"
- सारांश: प्रकाशाचे
वक्रीभवन सारख्या भौतिक परिस्थितीमुळे इंद्रियभ्रम होऊ शकतो.
प्रश्न
६५. ज्ञानेंद्रिय उद्दिपीत न होता एखाद्या पूर्वानुभवाचे पुनरुज्जीवन होणे म्हणजे
प्रतिमा होय.
खाली
दिलेल्या विधानांमध्ये कोणते विधान प्रतिमेचे वैशिष्ट्य आहे?
(1) प्रतिमा स्थिर असतात.
(2) प्रतिमांची तीव्रता सर्वांमध्ये सारखीच असते.
(3) पूर्वानुभवाशिवाय प्रतिमा तयार होत नाही.
(4) सर्व प्रतिमा सारख्याच तीव्रतेने निर्माण होतात.
- ✅ अचूक उत्तर: (3) पूर्वानुभवाशिवाय
प्रतिमा तयार होत नाही.
- स्पष्टीकरण: प्रतिमा
(Imagery)
म्हणजे आपल्या मनात पूर्वानुभवांचे (दृक्, श्राव्य, गंध इ.) चित्र उभे करणे. ज्या
गोष्टीचा आपण कधीच अनुभव घेतला नाही, तिची प्रतिमा आपण
मनात तयार करू शकत नाही. त्यामुळे प्रतिमा निर्मितीसाठी पूर्वानुभव हा पाया
असतो.
- संभाव्य प्रश्न: "मानसिक
प्रतिमा तयार होण्यासाठी सर्वात आवश्यक घटक कोणता आहे?" याचे उत्तर ' पूर्वानुभव' हे असेल.
- सारांश: मानसिक
प्रतिमा निर्मितीचा आधार पूर्वानुभव असतो.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) प्रतिमा
स्थिर असतात: हे चुकीचे आहे. प्रतिमा अस्थिर व चंचल असतात, त्या मनात
सतत बदलत राहतात. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो: "मानसिक प्रतिमांचे
स्वरूप कसे असते?"
- सारांश: मानसिक
प्रतिमा स्वरूपानुसार अस्थिर आणि क्षणिक असतात.
- (2) प्रतिमांची
तीव्रता सर्वांमध्ये सारखीच असते: हे चुकीचे आहे.
व्यक्तीनुसार आणि अनुभवानुसार प्रतिमांची तीव्रता वेगवेगळी असते. काहींची
दृक् प्रतिमा तीव्र असते, तर काहींची श्राव्य. यावर
आधारित प्रश्न असू शकतो: "एखाद्या गायकाला गाणे जसेच्या तसे आठवते,
यात कोणती प्रतिमा अधिक तीव्र असते?"
- सारांश: व्यक्तीपरत्वे
प्रतिमांची तीव्रता आणि स्पष्टता भिन्न असते.
- (4) सर्व
प्रतिमा सारख्याच तीव्रतेने निर्माण होतात: हे चुकीचे आहे. एकाच
व्यक्तीमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारच्या प्रतिमांची (उदा. दृक्, श्राव्य,
गंध) तीव्रता वेगवेगळी असू शकते.
- सारांश: एकाच
व्यक्तीमध्ये वेगवेगळ्या संवेदनेच्या प्रतिमांची तीव्रता वेगवेगळी असू
शकते.
प्रश्न
६६. अध्ययनार्थ्यांना कल्पनाविष्काराची संधी उपलब्ध करुन देण्यासाठी शिक्षकाने
खालीलपैकी कोणते उपक्रम राबवावे?
अ)
दिवाळीच्या वेळी किल्ले तयार करुन घ्यावे.
ब)
खेळाच्या माध्यमातून कल्पना विकसित करण्याचा प्रयत्न करावा.
क)
वाद्यवादन करून घ्यावे.
ड)
प्रदर्शन मांडणी करुन घ्यावी.
(1) अ, ब, क फक्त
(2) अ, क, ड फक्त
(3) अ, ब, ड फक्त
(4) अ, ब, क, ड सर्व
- ✅ अचूक उत्तर: (3) अ,
ब, ड फक्त
- स्पष्टीकरण: कल्पनाविष्कार
(Imagination)
म्हणजे नवनिर्मिती करणे. किल्ले तयार करणे (अ), खेळातून कल्पना विकसित करणे (ब) आणि प्रदर्शन मांडणी (ड) या तिन्ही
उपक्रमांमध्ये विद्यार्थी स्वतःच्या कल्पना वापरून काहीतरी नवीन तयार करतात.
वाद्यवादन (क) हे मुख्यतः कौशल्यावर आणि सरावावर अवलंबून असते, त्यात नवनिर्मितीला मर्यादित वाव असतो. म्हणून 'क' वगळता इतर पर्याय योग्य आहेत.
- संभाव्य प्रश्न: "विद्यार्थ्यांमध्ये
सृजनशील विचार वाढवण्यासाठी कोणता उपक्रम अधिक प्रभावी ठरेल?" याचे उत्तर 'दिलेल्या टाकाऊ वस्तूंपासून एक
नवीन कलाकृती तयार करायला लावणे' असे असू शकते.
- सारांश: किल्ले
बनवणे, खेळ आणि प्रदर्शन यांसारखे उपक्रम विद्यार्थ्यांच्या कल्पनाशक्तीला
चालना देतात.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (क) वाद्यवादन
करून घ्यावे: हा पर्याय का वगळला जातो, यावर प्रश्न
विचारला जाऊ शकतो: "कल्पनाशक्तीच्या विकासासाठी 'वाद्यवादन'
हा उपक्रम इतर उपक्रमांपेक्षा कमी प्रभावी का मानला जातो?"
कारण यात ठरलेल्या सुरांचे अनुकरण करण्यावर जास्त भर असतो.
- सारांश: वाद्यवादन
हे कौशल्यात्मक अनुकरणावर भर देते, तर कल्पनाविष्कारात
नवनिर्मिती अपेक्षित असते.
प्रश्न
६७. मन यांच्या मते पुर्वानुभवाच्या विविध अंगांची मनातल्या मनात जुळवाजुळव करणे
म्हणजे ______ होय.
(1) स्मरण
(2) बुद्धी
(3) विचार
(4) प्रेरणा
- ✅ अचूक उत्तर: (3) विचार
- स्पष्टीकरण: प्रसिद्ध
मानसशास्त्रज्ञ मन (Munn)
यांनी विचारांची व्याख्या ' पूर्वानुभवांच्या
विविध अंगांची मनातल्या मनात जुळवाजुळव करणे' अशी केली
आहे. ही एक बोधात्मक प्रक्रिया आहे ज्यात समस्या निराकरण, निर्णय घेणे इत्यादीसाठी माहितीचे विश्लेषण आणि संश्लेषण केले जाते.
- संभाव्य प्रश्न: "मन (Munn)
यांच्या व्याख्येनुसार विचार प्रक्रियेचा मूळ आधार कोणता आहे?"
याचे उत्तर ' पूर्वानुभव' हे असेल.
- सारांश: मन
(Munn)
यांच्या मते, विचार म्हणजे
पूर्वानुभवांची मानसिक जुळवाजुळव होय.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) स्मरण: स्मरण
म्हणजे शिकलेली माहिती आठवणे किंवा ओळखणे. यात जुळवाजुळव करण्यापेक्षा
साठवलेली माहिती परत मिळवण्यावर भर असतो. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो:
"शिकलेली कविता पुन्हा जशीच्या तशी म्हणणे, ही कोणती
मानसिक प्रक्रिया आहे?"
- सारांश: स्मरण
म्हणजे पूर्वी शिकलेल्या गोष्टींची आठवण करणे होय.
- (2) बुद्धी: बुद्धी
ही एक व्यापक क्षमता आहे ज्यात तर्क करणे, शिकणे, समस्या
सोडवणे आणि परिस्थितीशी जुळवून घेणे यांचा समावेश होतो. यावर आधारित प्रश्न
असू शकतो: "नवीन परिस्थितीत जुळवून घेण्याच्या क्षमतेला काय म्हणतात?"
- सारांश: बुद्धी
ही विविध मानसिक क्षमतांचा समुच्चय आहे.
- (4) प्रेरणा: प्रेरणा
म्हणजे एखादे वर्तन सुरू करण्यासाठी, ते टिकवून ठेवण्यासाठी आणि
विशिष्ट ध्येयाकडे निर्देशित करण्यासाठीची आंतरिक शक्ती. यावर आधारित प्रश्न
असू शकतो: "एखादे ध्येय गाठण्यासाठी व्यक्तीला कार्यप्रवृत्त करणाऱ्या
शक्तीस काय म्हणतात?"
- सारांश: प्रेरणा
वर्तनाला दिशा आणि ऊर्जा देणारी आंतरिक शक्ती आहे.
प्रश्न
६८. दोन घटना एकामागोमाग घडल्या तर त्यामध्ये कार्यकारण संबंध जोडण्याचा प्रयत्न
केला जातो. उदा. परीक्षेला जातांना मांजर आडवे जाणे हे परीक्षेत नापास होण्याचे
कारण ठरवले जाते. हे खालीलपैकी विचार प्रक्रियेतील कोणत्या अडथळ्यामुळे होते?
(1) प्रतिकूल ग्रह
(2) काकतालीय न्याय
(3) इच्छानुगामी विचार
(4) निरीक्षणातील दोष
- ✅ अचूक उत्तर: (2) काकतालीय
न्याय
- स्पष्टीकरण: 'काकतालीय
न्याय' (Post hoc fallacy) हा एक तार्किक दोष आहे. 'काक' म्हणजे कावळा आणि 'ताल'
म्हणजे ताडाचे फळ. कावळा बसायला आणि ताडाचे फळ खाली पडायला एकच
गाठ पडली, म्हणून कावळा बसल्यामुळेच फळ पडले असा निष्कर्ष
काढणे चुकीचे आहे. त्याचप्रमाणे, दोन घटना एकामागोमाग
घडल्या की पहिली घटना दुसऱ्या घटनेचे कारण आहे असे समजणे म्हणजे काकतालीय
न्याय.
- संभाव्य प्रश्न: "एखाद्या
खेळाडूने विशिष्ट रंगाचे कपडे घातल्यावर संघ जिंकला, म्हणून
तो प्रत्येक सामन्यात तेच कपडे घालतो. हा कोणत्या विचार दोषाचा प्रकार आहे?"
याचे उत्तर 'काकतालीय न्याय' हे असेल.
- सारांश: काकतालीय
न्याय म्हणजे दोन घटनांमधील केवळ क्रमसंबंधाला कार्यकारणभाव समजण्याची चूक
होय.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) प्रतिकूल
ग्रह: म्हणजे पूर्वग्रह किंवा एखाद्या गोष्टीबद्दल
आधीच नकारात्मक मत बनवणे. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो: "पुरेशी माहिती
नसताना एखाद्या व्यक्ती किंवा समूहाबद्दल नकारात्मक मत बनवणे याला काय
म्हणतात?"
- सारांश: प्रतिकूल
ग्रह म्हणजे पुराव्याशिवाय बनवलेले नकारात्मक मत.
- (3) इच्छानुगामी
विचार: म्हणजे आपल्याला जे खरे वाटावेसे वाटते, तेच खरे
मानणे. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो: "कोणताही अभ्यास न करता 'मी परीक्षेत पास होणारच' असा विश्वास बाळगणे,
हे कशाचे उदाहरण आहे?"
- सारांश: इच्छानुगामी
विचार म्हणजे आपल्या इच्छा आणि भावनांनुसार निष्कर्ष काढणे.
- (4) निरीक्षणातील
दोष: म्हणजे एखाद्या घटनेचे किंवा वस्तूचे निरीक्षण
करताना चूक करणे, महत्त्वाचे तपशील वगळणे किंवा चुकीचे तपशील पाहणे. यावर आधारित
प्रश्न असू शकतो: "घाईघाईत एखाद्या घटनेचे निरीक्षण केल्यास कोणता दोष
निर्माण होऊ शकतो?"
- सारांश: निरीक्षणातील
दोषामुळे चुकीची माहिती मिळते व निष्कर्ष चुकतात.
प्रश्न
६९. धारणेबाबत खालीलपैकी कोणते वैशिष्ट्य योग्य आहे?
(1) पाठोपाठ कविता पाठ केल्यास धारणेवर परिणाम होत नाही.
(2) धारणा बोधावस्थेत असेल तर आपल्याला चटकन आठवते.
(3) धारणा उपबोधावस्थेत असेल तर आपल्याला चटकन आठवते.
(4) अबोधावस्थेतील बाबी प्रयत्न केल्यावर आठवतात.
- ✅ अचूक उत्तर: (2) धारणा
बोधावस्थेत असेल तर आपल्याला चटकन आठवते.
- स्पष्टीकरण: धारणा
(Retention)
म्हणजे शिकलेली माहिती मनात साठवून ठेवणे. जी माहिती
बोधावस्थेत (Conscious mind) असते, म्हणजेच ज्याबद्दल आपण जागरूक असतो, ती आपल्याला
सहज आणि पटकन आठवते. उदा. आपले नाव, पत्ता.
- संभाव्य प्रश्न: "आपल्याला
सहजपणे आठवणाऱ्या गोष्टी मनाच्या कोणत्या अवस्थेत साठवलेल्या असतात?"
याचे उत्तर 'बोधावस्था' हे असेल.
- सारांश: बोधावस्थेतील
माहितीचे प्रत्यावहन (recall) सहज आणि जलद होते.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) पाठोपाठ
कविता पाठ केल्यास धारणेवर परिणाम होत नाही: हे
चुकीचे आहे. यामुळे 'प्रतिगामी निरोधन' (Retroactive Inhibition) होऊन
नंतर शिकलेली कविता आधीच्या कवितेच्या धारणेत अडथळा आणते. यावर आधारित
प्रश्न असू शकतो: "एका पाठोपाठ एक असे दोन विषय अभ्यासल्यास काय परिणाम
होतो?"
- सारांश: एकाच
वेळी समान विषय शिकल्यास धारणेत अडथळा निर्माण होतो.
- (3) धारणा
उपबोधावस्थेत असेल तर आपल्याला चटकन आठवते: हे चुकीचे आहे.
उपबोधावस्थेतील (Subconscious)
माहिती थोडा प्रयत्न केल्यावर आठवते, पण
चटकन नाही. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो: "थोडा विचार केल्यावर आठवणारी
माहिती मनाच्या कोणत्या पातळीवर असते?"
- सारांश: उपबोधावस्थेतील
माहिती आठवण्यासाठी काही प्रमाणात प्रयत्न आवश्यक असतो.
- (4) अबोधावस्थेतील
बाबी प्रयत्न केल्यावर आठवतात: हे चुकीचे आहे.
अबोधावस्थेतील (Unconscious)
बाबी (उदा. दडपलेल्या इच्छा, वेदनादायी
आठवणी) सहजासहजी आठवत नाहीत. त्यासाठी मानसशास्त्रीय तंत्रांची गरज भासू
शकते.
- सारांश: अबोधावस्थेतील
माहिती सामान्य प्रयत्नांनी आठवणे जवळजवळ अशक्य असते.
प्रश्न
७०. विस्मरणाबद्दलचे खालीलपैकी कोणते वैशिष्ट्य अयोग्य आहे?
(1) विस्मरण ही महत्वाची प्रक्रिया आहे.
(2) स्मरण चांगले राहण्यासाठी बऱ्याच गोष्टी विसरल्या पाहिजेत.
(3) धारणा जितकी कमी तितके विस्मरण कमी.
(4) धारणा जितकी जास्त तितके विस्मरण कमी.
- ✅ अचूक उत्तर: (3) धारणा
जितकी कमी तितके विस्मरण कमी.
- स्पष्टीकरण: प्रश्नात
विस्मरणाचे अयोग्य (चुकीचे) वैशिष्ट्य ओळखायला
सांगितले आहे. धारणा (Retention) आणि विस्मरण (Forgetting)
यांचा संबंध व्यस्त असतो. म्हणजे, धारणा
जेवढी जास्त, विस्मरण तेवढे कमी होते. याउलट, धारणा जेवढी कमी, विस्मरण तेवढे जास्त होते.
पर्याय (3) मध्ये 'धारणा कमी तर
विस्मरण कमी' असे म्हटले आहे, जे
चुकीचे आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "धारणा
आणि विस्मरण यांच्यातील योग्य संबंध स्पष्ट करणारे विधान कोणते?"
याचे उत्तर 'धारणा आणि विस्मरण यांचा
संबंध व्यस्त असतो' किंवा 'उत्तम
धारणेमुळे विस्मरण टाळता येते' हे असेल.
- सारांश: धारणा
आणि विस्मरण यांच्यात व्यस्त प्रमाण असते; एक वाढल्यास दुसरे कमी होते.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) विस्मरण
ही महत्वाची प्रक्रिया आहे: हे योग्य विधान आहे.
अनावश्यक आणि दुःखद गोष्टी विसरल्यामुळे मानसिक आरोग्य टिकून राहते. यावर
आधारित प्रश्न असू शकतो: "विस्मरणाचा एक सकारात्मक फायदा कोणता?"
- सारांश: विस्मरण
ही अनावश्यक माहिती काढून टाकण्यासाठी आणि मानसिक संतुलन राखण्यासाठी एक
आवश्यक प्रक्रिया आहे.
- (2) स्मरण
चांगले राहण्यासाठी बऱ्याच गोष्टी विसरल्या पाहिजेत: हे
योग्य विधान आहे. निरुपयोगी माहिती विसरल्यामुळे महत्त्वाच्या माहितीसाठी
स्मरणात जागा उपलब्ध होते.
- सारांश: निवडक
विस्मरणामुळे महत्त्वाच्या गोष्टींचे स्मरण अधिक प्रभावीपणे होते.
- (4) धारणा
जितकी जास्त तितके विस्मरण कमी: हे योग्य विधान आहे आणि
पर्याय (3) च्या विरुद्ध आहे. हेच धारणा आणि विस्मरण यांच्यातील अचूक नाते दर्शवते.
- सारांश: प्रभावी
अध्ययनाने धारणा वाढते आणि त्यामुळे विस्मरणाचे प्रमाण घटते.
प्रश्न
७१. आंतरिक प्रेरणेबाबत खालीलपैकी कोणते विधान अयोग्य आहे?
(1) विषयाची आवड ही आंतरिक प्रेरणा आहे.
(2) आंतरिक प्रेरणा व अभिरूची यांचा निकटचा संबंध आहे.
(3) प्रोत्साहके आंतरिक प्रेरणा आहेत.
(4) अभिरूची हा आंतरिक प्रेरणेचा पाया आहे.
- ✅ अचूक उत्तर: (3) प्रोत्साहके
आंतरिक प्रेरणा आहेत.
- स्पष्टीकरण: प्रेरणा
दोन प्रकारची असते: आंतरिक आणि बाह्य. आंतरिक प्रेरणा (Internal Motivation) ही स्वतःच्या आवडीतून, आनंदासाठी किंवा समाधानासाठी
निर्माण होते. बाह्य प्रेरणा (External Motivation) ही बक्षीस, शिक्षा, प्रशंसा
किंवा प्रोत्साहन यांसारख्या बाह्य घटकांमुळे मिळते. प्रोत्साहके
(Incentives) जसे की पैसे, बक्षिसे किंवा
पदोन्नती हे बाह्य घटक आहेत, म्हणून ते बाह्य प्रेरणेचे
स्रोत आहेत, आंतरिक प्रेरणेचे नाहीत. त्यामुळे विधान (3)
अयोग्य आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "परीक्षेत
चांगले गुण मिळवण्यासाठी बक्षीस देण्याचे आश्वासन देणे, हे कोणत्या प्रकारच्या प्रेरणेचे उदाहरण आहे?" याचे उत्तर 'बाह्य प्रेरणा' हे असेल.
- सारांश: प्रोत्साहने
किंवा बक्षिसे ही व्यक्तीला बाहेरून कार्य करण्यास प्रवृत्त करतात, त्यामुळे ती
बाह्य प्रेरणा ठरते.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) विषयाची
आवड ही आंतरिक प्रेरणा आहे: एखाद्या विषयाची आवड
असल्यास व्यक्ती तो विषय स्वतःच्या आनंदासाठी शिकते. हे विधान योग्य आहे. यावर
आधारित प्रश्न असू शकतो: "एखादा विद्यार्थी केवळ ज्ञानाच्या आनंदासाठी
वाचन करतो, तेव्हा त्याला कोणती प्रेरणा मिळते?"
- सारांश: विषयातील
आवड ही आंतरिक प्रेरणेचा मुख्य स्रोत आहे.
- (2) आंतरिक
प्रेरणा व अभिरूची यांचा निकटचा संबंध आहे: अभिरूची (Interest) आणि
आंतरिक प्रेरणा एकमेकांशी जोडलेल्या आहेत. ज्यात अभिरूची असते, तिथे आंतरिक प्रेरणा आपोआप निर्माण होते. हे विधान योग्य आहे.
- सारांश: अभिरूचीमुळेच
एखाद्या कामात आंतरिक प्रेरणा निर्माण होते.
- (4) अभिरूची
हा आंतरिक प्रेरणेचा पाया आहे: हे विधानही योग्य आहे, कारण
कोणत्याही कामात आवड किंवा अभिरूची असल्याशिवाय त्यासाठी आंतरिक प्रेरणा
निर्माण होऊ शकत नाही.
- सारांश: आंतरिक
प्रेरणेचा उगम व्यक्तीच्या अभिरुचीतून होतो.
प्रश्न
७२. स्पिअरमन यांच्या बुद्धिमत्तेच्या द्विघटक उपपत्तीमध्ये जे सामान्य व विशिष्ट
घटक आहेत त्यासंबंधी खाली दिलेल्या विधानांपैकी कोणते विधान योग्य आहे?
(1) प्रत्येक व्यक्तीमध्ये सामान्य घटक मोठा असतो.
(2) प्रत्येक व्यक्तीमध्ये विशेष घटक मोठा असतो.
(3) क्षमतांना विकासपूरक असा सामान्य घटक असतो.
(4) विशेष घटक सर्व कार्यात व्यक्तीला उपयुक्त असतो.
- ✅ अचूक उत्तर: (3) क्षमतांना
विकासपूरक असा सामान्य घटक असतो.
- स्पष्टीकरण: चार्ल्स
स्पिअरमनच्या द्विघटक सिद्धांतानुसार, बुद्धीमध्ये दोन घटक असतात: 'g'
घटक (सामान्य घटक) आणि 's'
घटक (विशिष्ट घटक). 'g' घटक हा सर्व
प्रकारच्या बौद्धिक कार्यांसाठी आवश्यक असतो आणि तो व्यक्तीच्या सर्व
क्षमतांच्या विकासाला आधार देतो. 's' घटक विशिष्ट
कार्यापुरता मर्यादित असतो (उदा. संगीत, गणित).
त्यामुळे, विधान (3) योग्य आहे
कारण सामान्य घटकच ('g' factor) विशेष क्षमतांच्या ('s'
factors) विकासाला पूरक ठरतो.
- संभाव्य प्रश्न: "स्पिअरमनच्या
मते, सर्व प्रकारची बौद्धिक कामे करण्यासाठी आवश्यक
असणारा घटक कोणता?" याचे उत्तर 'सामान्य घटक (g-factor)' हे असेल.
- सारांश: स्पिअरमनच्या
सिद्धांतानुसार, सामान्य बौद्धिक घटक ('g' factor) हा सर्व
विशेष क्षमतांच्या विकासाचा पाया आहे.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) आणि (2): व्यक्तीनुसार
'g' आणि 's' घटकांचे प्रमाण
कमी-जास्त असू शकते. कोणी सामान्यतः हुशार असतो (जास्त 'g'), तर कोणी विशिष्ट कलेत पारंगत असतो (जास्त 's'). त्यामुळे ही दोन्ही विधाने चुकीची आहेत.
- सारांश: प्रत्येक
व्यक्तीमध्ये सामान्य आणि विशेष घटकांचे प्रमाण वेगवेगळे असते.
- (4) विशेष घटक
सर्व कार्यात व्यक्तीला उपयुक्त असतो: हे विधान चुकीचे आहे. 's' घटक फक्त
विशिष्ट कार्यासाठी उपयुक्त असतो, तर 'g' घटक सर्व कार्यांसाठी उपयुक्त असतो.
- सारांश: विशेष
घटक ('s'
factor) विशिष्ट कार्यापुरता मर्यादित असतो, सर्व कार्यांसाठी नाही.
प्रश्न ७३.
"स्वतःच्या व इतरांच्या भावभावनावर नियंत्रण ठेवणे व नियमन करण्याची क्षमता, विचार व कृती
यांच्या मार्गदर्शनासाठी भावनांचा उपयोग करण्याची क्षमता म्हणजे भावनिक
बुद्धिमत्ता होय." ही व्याख्या खालीलपैकी कोणत्या मानसशास्त्रज्ञाने दिली?
(1) आल्फ्रेड बीने
(2) डेव्हीड वेश्लर
(3) पीटर सॅलोव्ही
(4) हॉवर्ड गार्डनर
- ✅ अचूक उत्तर: (3) पीटर
सॅलोव्ही
- स्पष्टीकरण: भावनिक
बुद्धिमत्तेची (Emotional
Intelligence) ही प्रसिद्ध व्याख्या पीटर सॅलोव्ही (Peter
Salovey) आणि जॉन मेयर (John Mayer) यांनी मांडली. त्यांनी भावनिक बुद्धिमत्तेची संकल्पना सर्वप्रथम
शास्त्रशुद्ध पद्धतीने जगासमोर आणली. डॅनियल गोलमन यांनी ही संकल्पना पुढे
लोकप्रिय केली.
- संभाव्य प्रश्न: "भावनिक
बुद्धिमत्ता ही संकल्पना लोकप्रिय करण्याचे श्रेय कोणाला दिले जाते?"
याचे उत्तर 'डॅनियल गोलमन' हे असेल.
- सारांश: पीटर
सॅलोव्ही आणि जॉन मेयर यांनी भावनिक बुद्धिमत्तेची मूळ व्याख्या आणि
संकल्पना मांडली.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) आल्फ्रेड
बीने: हे बुद्धिमत्ता चाचणीचे जनक म्हणून ओळखले
जातात. त्यांनी सायमनसोबत मिळून पहिली बुद्धिमत्ता चाचणी विकसित केली.
- सारांश: आल्फ्रेड
बीने हे बुद्ध्यांक (IQ) मापनाच्या कार्यासाठी ओळखले
जातात.
- (2) डेव्हीड
वेश्लर: यांनी प्रौढांसाठी (WAIS) आणि
मुलांसाठी (WISC) प्रसिद्ध बुद्धिमत्ता चाचण्या विकसित
केल्या.
- सारांश: डेव्हीड
वेश्लर यांनी वयोगटानुसार बुद्धिमत्ता चाचण्या विकसित केल्या.
- (4) हॉवर्ड
गार्डनर: यांनी 'बहुविध बुद्धिमत्ता सिद्धांत'
(Theory of Multiple Intelligences) मांडला, ज्यात त्यांनी बुद्धीचे आठ प्रकार सांगितले आहेत.
- सारांश: हॉवर्ड
गार्डनर यांनी बुद्धी ही एक नसून अनेक प्रकारची असते, हा
सिद्धांत मांडला.
प्रश्न
७४. लेवीनने मांडलेले मानसिक संघर्षाचे प्रकार व त्यांची उदाहरणे खाली दिली आहेत. त्यांच्या
योग्य जोड्यांचा बरोबर पर्याय कोणता?
i) खिशात सिनेमापुरते पैसे आहेत पण मित्रांना पार्टी दयावीशी वाटते, परंतु सिनेमा पाहण्याची इच्छा सोडवत नाही. - ब) हवे-हवे संघर्ष
ii) परीक्षेसाठी अभ्यासाचे कष्ट नको असतात व नापास होणेही नको असते. - क)
नको-नको संघर्ष
iii) आवडता पदार्थ खावा वाटतो पण पोटात जागा नसल्यामुळे नको वाटतो. - अ)
हवे-नको संघर्ष
(1) i-अ, ii-ब, iii-क (2) i-ब, ii-क, iii-अ (3) i-क, ii-ब, iii-अ (4) i-ब, ii-अ, iii-क
- ✅ अचूक उत्तर: (2) i-ब,
ii-क, iii-अ
- स्पष्टीकरण: कर्ट
लेविनने संघर्षाचे तीन प्रकार सांगितले आहेत:
- हवे-हवे
संघर्ष (Approach-Approach): दोन आकर्षक
पर्यायांमधून एक निवडणे. उदा. (i) पार्टी आणि सिनेमा
या दोन आवडीच्या गोष्टींमधून निवड करणे.
- नको-नको
संघर्ष (Avoidance-Avoidance): दोन नको
असलेल्या पर्यायांमधून एक निवडणे. उदा. (ii) अभ्यासाचे
कष्ट आणि नापास होणे या दोन्ही नको असलेल्या गोष्टींमधून निवड करणे.
- हवे-नको
संघर्ष (Approach-Avoidance): एकाच
गोष्टीचे सकारात्मक आणि नकारात्मक असे दोन्ही पैलू असणे. उदा. (iii) आवडता पदार्थ खाण्याची इच्छा आहे (हवे), पण
पोट भरल्यामुळे त्रास होईल (नको). त्यामुळे, i-ब,
ii-क, iii-अ हा योग्य क्रम आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "नोकरीत
बढती हवी आहे, पण त्यासाठी दुसऱ्या शहरात बदली नको आहे.
हा कोणत्या संघर्षाचा प्रकार आहे?" याचे उत्तर 'हवे-नको संघर्ष' हे असेल.
- सारांश: मानसिक
संघर्ष हा दोन किंवा अधिक परस्परविरोधी इच्छा किंवा ध्येयांमुळे निर्माण
होतो.
प्रश्न
७५. परीक्षेत साधे यश मिळाल्यास "मी मुळीच अभ्यास केला नव्हता, तरी मला इतके गुण
मिळाले" असे सांगत सुटणे म्हणजे ______ संरक्षण
यंत्रणेचा वापर करणे.
(1) तादात्म्य
(2) नकारात्मकता
(3) प्रतिपूरण
(4) कृतकसमर्थन
- ✅ अचूक उत्तर: (4) कृतकसमर्थन
- स्पष्टीकरण: कृतकसमर्थन
(Rationalization) ही एक संरक्षण
यंत्रणा आहे, ज्यात व्यक्ती आपल्या अपयशाचे किंवा
अयोग्य वर्तनाचे खापर दुसऱ्या गोष्टींवर फोडते किंवा खोटी पण पटण्यासारखी
कारणे देते. येथे, कमी गुण मिळाल्याचे दुःख लपवण्यासाठी
'अभ्यास केला नव्हता' हे कारण
देऊन स्वतःच्या अहंकाराचे रक्षण केले जात आहे. 'कोल्ह्याला
द्राक्षे आंबट' ही म्हण याच यंत्रणेचे उदाहरण आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "परीक्षेत
नापास झाल्यावर 'प्रश्नपत्रिकाच अवघड होती' असे म्हणणे, हे कोणत्या संरक्षण यंत्रणेचे
उदाहरण आहे?" याचे उत्तर 'कृतकसमर्थन'
हे असेल.
- सारांश: कृतकसमर्थन
म्हणजे आपल्या अपयशासाठी खोटी पण तर्कसंगत कारणे देऊन स्वतःचे समर्थन करणे.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) तादात्म्य
(Identification): दुसऱ्या यशस्वी व्यक्तीच्या
यशात स्वतःचे यश मानून आनंद मिळवणे. उदा. आपल्या आवडत्या क्रिकेटपटूने शतक
केल्यावर स्वतःला आनंद होणे.
- सारांश: तादात्म्य
म्हणजे यशस्वी व्यक्तींशी किंवा गटांशी स्वतःला जोडून घेणे.
- (2) नकारात्मकता
(Negativism): सत्य परिस्थिती स्वीकारण्यास
नकार देणे. उदा. गंभीर आजाराचे निदान झाल्यावर 'हे
शक्यच नाही' असे म्हणणे.
- सारांश: नकारात्मकता
म्हणजे अप्रिय वास्तवाला स्वीकारण्यास नकार देणे.
- (3) प्रतिपूरण
(Compensation): एका क्षेत्रातील उणीव दुसऱ्या
क्षेत्रातील यशामधून भरून काढणे. उदा. अभ्यासात मागे असलेला विद्यार्थी
खेळात प्रावीण्य मिळवतो.
- सारांश: प्रतिपूरण
म्हणजे एका क्षेत्रातील कमतरता दुसऱ्या क्षेत्रातील कौशल्याने भरून काढणे.
प्रश्न
७६. दोन अध्ययन पद्धतींमध्ये नुसते समान घटक संक्रमण करतात पण त्याहीपेक्षा अधिक
स्पष्ट निश्चित स्वरुपाचे अध्ययन संक्रमण त्या दोन घटकांचे सामान्यीकरण केले तर
घडते. ही सामान्यीकरण अध्ययन संक्रमण उपपत्ती खालीलपैकी कोणत्या मानसशास्त्रज्ञाने
मांडली?
(1) पॅव्हलॉव्ह
(2) बॅग्ले
(3) जड्ड
(4) थॉर्नडाईक
- ✅ अचूक उत्तर: (3) जड्ड
- स्पष्टीकरण: अध्ययनाच्या
संक्रमणाची सामान्यीकरणाची उपपत्ती (Theory of Generalization) चार्ल्स जड्ड
(Charles Judd) यांनी मांडली. त्यांच्या मते, जेव्हा विद्यार्थी एका परिस्थितीत शिकलेले नियम किंवा तत्त्व समजून
घेतो आणि त्याचे सामान्यीकरण करतो, तेव्हाच तो त्या
ज्ञानाचा उपयोग दुसऱ्या नवीन परिस्थितीत करू शकतो. केवळ समान घटक असून
संक्रमण होत नाही, तर त्यामागील तत्त्वाचे सामान्यीकरण
महत्त्वाचे असते.
- संभाव्य प्रश्न: "गणितातील
बेरीज-वजाबाकीचे तत्त्व समजून घेतल्यावर विद्यार्थी त्याचा उपयोग बाजारात
खरेदी करताना करतो. हे कोणत्या अध्ययन संक्रमण उपपत्तीचे उदाहरण आहे?"
याचे उत्तर 'सामान्यीकरणाची उपपत्ती'
हे असेल.
- सारांश: चार्ल्स
जड्ड यांच्या मते, शिकलेल्या तत्त्वांचे सामान्यीकरण केल्याने अध्ययनाचे संक्रमण अधिक
प्रभावी होते.
- चुकीच्या पर्यायांचे विश्लेषण:
- (1) पॅव्हलॉव्ह: हे
अभिजात अभिसंधान (Classical
Conditioning) सिद्धांतासाठी ओळखले जातात.
- सारांश: इव्हान
पॅव्हलॉव्ह यांनी साहचर्यात्मक अध्ययनाचा (Associative Learning) सिद्धांत
मांडला.
- (2) बॅग्ले: यांनी
अध्ययन संक्रमणात 'आदर्श' (Ideals) आणि 'मूल्ये'
(Values) यांच्या महत्त्वावर भर दिला.
- सारांश: बॅग्ले
यांच्या मते, आदर्शांचे संक्रमण हे अध्ययनात महत्त्वाचे असते.
- (4) थॉर्नडाईक: यांनी
'समान घटकांची उपपत्ती' (Theory of Identical Elements) मांडली. त्यांच्या मते, दोन परिस्थितींमध्ये
जितके जास्त समान घटक असतील, तितके संक्रमणाचे प्रमाण
जास्त असते.
- सारांश: थॉर्नडाईक
यांनी अध्ययन संक्रमणाचा आधार दोन परिस्थितींमधील समान घटक मानला.
प्रश्न
७७. शैशवावस्थेमध्ये ज्यायोगे बालक विचाराच्या व आकलनाच्या वर्तमान रचनेमध्ये नवीन
घटक किंवा अनुभव समाविष्ट करुन घेते व ज्यावेळी वर्तमान विचारपध्दतीनुसार एखाद्या
उद्दिपकाचे किंवा घटनेचे संवेदन आकलन केले जाते किंवा त्याला प्रतिक्रिया केली
जाते तेव्हा ______ क्रिया घडते.
(1) अभिमुखीकरण
(2) आत्मसातीकरण
(3) संधारण
(4) समावेशन
- ✅ अचूक उत्तर: (2) आत्मसातीकरण
- स्पष्टीकरण: ही
व्याख्या जीन पियाजे यांच्या बोधात्मक विकास सिद्धांतातील आत्मसातीकरण (Assimilation) या संकल्पनेची
आहे. या प्रक्रियेत, बालक नवीन माहिती किंवा अनुभव
आपल्या अस्तित्वात असलेल्या मानसिक चौकटीत (Schema) बसवण्याचा
प्रयत्न करते. उदा. चार पाय असलेल्या कोणत्याही प्राण्याला ' कुत्रा' म्हणणे, कारण
त्याच्या मनात ' कुत्रा' या
प्राण्याची चौकट तयार झालेली असते.
- संभाव्य प्रश्न: "जेव्हा
एखादे लहान मूल मांजर पाहून त्याला ' कुत्रा' म्हणते, तेव्हा ते पियाजेच्या मते कोणती
बोधात्मक प्रक्रिया वापरत असते?" याचे उत्तर 'आत्मसातीकरण' हे असेल.
- सारांश: आत्मसातीकरण
म्हणजे नवीन माहितीला जुन्या मानसिक चौकटीत सामावून घेणे.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) अभिमुखीकरण
(Orientation): ही एखाद्या उद्दीपकाकडे लक्ष
देण्याची प्राथमिक क्रिया आहे.
- सारांश: अभिमुखीकरण
म्हणजे एखाद्या गोष्टीकडे लक्ष केंद्रित करणे.
- (3) संधारण (Conservation): वस्तूचा
बाह्य आकार बदलला तरी तिचे वजन, आकारमान, संख्या यांसारखे गुणधर्म बदलत नाहीत, हे
समजण्याची क्षमता.
- सारांश: संधारण
म्हणजे वस्तूचे गुणधर्म तिच्या बाह्य रूपात बदल होऊनही स्थिर राहतात हे
ओळखणे.
- (4) समावेशन (Accommodation): नवीन माहिती
जुन्या चौकटीत बसत नसेल, तर जुन्या चौकटीत बदल करणे
किंवा नवीन चौकट तयार करणे. उदा. मांजर आणि कुत्रा यांच्यातील फरक समजल्यावर
'मांजर' साठी नवीन चौकट तयार
करणे.
- सारांश: समावेशन
म्हणजे नवीन माहितीनुसार आपल्या जुन्या मानसिक चौकटीत बदल करणे.
प्रश्न
७८. किशोरावस्थेतील बालकांच्या भावनिक विकासाबाबत खालीलपैकी कोणती बाब योग्य आहे?
(1) अर्थ समजूनच पाठांतर करतात.
(2) या वयातील मुलांची अवधानकक्षा अमर्यादित असते.
(3) नीती-अनीतीची जाणीव असते.
(4) पाठ केलेले सहसा विसरत नाहीत.
- ✅ अचूक उत्तर: (3) नीती-अनीतीची
जाणीव असते.
- स्पष्टीकरण: किशोरावस्था
(Adolescence) हा भावनिक आणि
सामाजिक बदलांचा महत्त्वपूर्ण काळ असतो. या वयात अमूर्त विचार करण्याची
क्षमता विकसित झाल्यामुळे किशोरवयीन मुले नैतिकतेचा (Morality) खोलवर विचार करू लागतात. त्यांना योग्य-अयोग्य (नीती-अनीती) यातील फरक
कळू लागतो आणि ते स्वतःचे नैतिक नियम तयार करतात. कोहलबर्गच्या नैतिक विकास
सिद्धांतानुसार, या काळात मुले पारंपरिक (Conventional)
आणि पश्च-पारंपरिक (Post-conventional) नैतिकतेच्या
टप्प्यात असतात.
- संभाव्य प्रश्न: "किशोरवयीन
मुलांमध्ये सामाजिक नियम आणि कायद्यांपलीकडे जाऊन न्यायाचा विचार करण्याची
क्षमता कोणत्या विकासामुळे येते?" याचे उत्तर 'अमूर्त विचार क्षमता आणि नैतिक विकास' हे असेल.
- सारांश: किशोरावस्थेत
नैतिकतेची आणि योग्य-अयोग्य विचारांची जाणीव प्रकर्षाने विकसित होते.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) अर्थ समजूनच
पाठांतर करतात: ही बोधात्मक विकासाची बाब आहे आणि ती
उत्तर-बाल्यावस्थेत सुरू होते व किशोरावस्थेत अधिक प्रगल्भ होते. पण नैतिक
विकास हा या वयाचा अधिक ठळक भावनिक पैलू आहे.
- सारांश: अर्थपूर्ण
अध्ययन हे किशोरावस्थेतील बोधात्मक वैशिष्ट्य आहे.
- (2) या वयातील
मुलांची अवधानकक्षा अमर्यादित असते: कोणाचीही अवधानकक्षा
अमर्यादित नसते. ती वयानुसार वाढते, पण तिला मर्यादा असतात.
- सारांश: अवधानकक्षेला
नेहमीच जैविक आणि मानसिक मर्यादा असतात.
- (4) पाठ
केलेले सहसा विसरत नाहीत: स्मरणशक्ती ही अनेक घटकांवर अवलंबून असते, केवळ वयावर
नाही. किशोरावस्थेत भावनिक अस्थिरतेमुळे एकाग्रता कमी होऊन विस्मरण होऊ
शकते.
- सारांश: स्मरणशक्ती
ही सराव, आवड आणि मानसिक स्थितीवर अवलंबून असते.
प्रश्न
७९. मंदगतीने अध्ययन करणाऱ्या विद्यार्थ्यांबाबत खालीलपैकी कोणती बाब अयोग्य आहे?
(1) या विद्यार्थ्यांची बुद्धिमत्ता सामान्य असते.
(2) हे मंदबुद्धी विद्यार्थी असतात.
(3) सर्वसामान्यांच्या तुलनेने अभ्यासात मागे पडतात.
(4) या विद्यार्थ्यांसाठी नैदानिक चाचणी आवश्यक असते.
- ✅ अचूक उत्तर: (1) या
विद्यार्थ्यांची बुद्धिमत्ता सामान्य असते.
- स्पष्टीकरण: प्रश्नात
अयोग्य (चुकीचे) विधान विचारले आहे. मंदगतीने शिकणारे (Slow
Learners) विद्यार्थी म्हणजे ज्यांचा बुद्ध्यांक (IQ)
साधारणपणे ७० ते ९० च्या दरम्यान असतो. 'सामान्य'
बुद्धिमत्ता ९० ते ११० बुद्ध्यांक मानली जाते. त्यामुळे,
मंदगतीने शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांची बुद्धिमत्ता 'सामान्य' नसते, तर ती 'सामान्यपेक्षा कमी' (Below Average) असते.
म्हणून विधान (1) अयोग्य आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "शैक्षणिकदृष्ट्या
मागासलेले (Educationally Backward) आणि मंदगतीने
शिकणारे (Slow Learner) यांच्यात मुख्य फरक कोणता?"
याचे उत्तर 'मंदगतीने शिकणाऱ्यांचा
बुद्ध्यांक कमी असतो, तर शैक्षणिक मागासलेपणा इतर
कारणांमुळेही (उदा. संधीचा अभाव) असू शकतो.' हे असेल.
- सारांश: मंदगतीने
शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांचा बुद्ध्यांक सामान्यपेक्षा कमी परंतु मतिमंद
विद्यार्थ्यांपेक्षा जास्त असतो.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (2) हे
मंदबुद्धी विद्यार्थी असतात: 'मंदबुद्धी' हा शब्द येथे 'Slow Learner' या अर्थाने
वापरला आहे, 'Mentally Retarded' या अर्थाने नाही.
म्हणून हे विधान त्यांच्या स्थितीचे वर्णन करते.
- सारांश: मंदगतीने
शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांना त्यांच्या अध्ययन गतीमुळे 'मंदबुद्धी'
म्हटले जाते.
- (3) सर्वसामान्यांच्या
तुलनेने अभ्यासात मागे पडतात: हे त्यांचे प्रमुख
वैशिष्ट्य आहे. त्यांची शिकण्याची गती कमी असल्यामुळे ते अभ्यासक्रमात मागे
राहतात.
- सारांश: कमी
अध्ययन गती हे मंदगतीने शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांचे मुख्य लक्षण आहे.
- (4) या
विद्यार्थ्यांसाठी नैदानिक चाचणी आवश्यक असते: त्यांच्या
शिकण्यातील नेमक्या अडचणी शोधून त्यावर उपाययोजना करण्यासाठी नैदानिक चाचणी
(Diagnostic
Test) गरजेची असते.
- सारांश: नैदानिक
चाचणीमुळे मंदगतीने शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या समस्यांचे निदान करून
योग्य अध्यापन पद्धती ठरवता येते.
प्रश्न
८०. "व्यक्तिमत्त्व म्हणजे स्वतःच्या परिसराशी व्यक्तीचे जे वैशिष्ट्यपूर्ण
समायोजन होत असते त्याला कारणीभूत असणारी व वर्तनाला चालना देणारी शारीरिक आणि
मानसिक यंत्रणेची गतिशील संघटना होय." अशी व्यक्तिमत्त्वाची व्याख्या
खालीलपैकी कोणत्या मानसशास्त्रज्ञाने दिली?
(1) नॉर्मन एल मन
(2) जी डब्ल्यू ऑलपोर्ट
(3) जी ए. किंबल
(4) जे. बी. वॅटसन
- ✅ अचूक उत्तर: (2) जी
डब्ल्यू ऑलपोर्ट
- स्पष्टीकरण: ही
व्यक्तिमत्त्वाची (Personality)
एक अतिशय प्रसिद्ध आणि सर्वमान्य व्याख्या आहे, जी गॉर्डन ऑलपोर्ट (Gordon Allport) यांनी दिली. या व्याख्येत त्यांनी व्यक्तिमत्त्व हे 'गतिशील संघटन' (Dynamic Organization) आहे आणि
त्यात 'शारीरिक-मानसिक यंत्रणा' (Psychophysical
Systems) यांचा समावेश होतो, जे
व्यक्तीच्या वैशिष्ट्यपूर्ण समायोजनाला (Unique Adjustment) कारणीभूत ठरतात, यावर भर दिला आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "ऑलपोर्ट
यांच्या व्याख्येनुसार, व्यक्तिमत्त्वाचे स्वरूप कसे
आहे?" याचे उत्तर 'स्थिर
नसून गतिशील आणि संघटित' असे आहे.
- सारांश: गॉर्डन
ऑलपोर्ट यांनी व्यक्तिमत्त्वाची व्याख्या एक गतिशील आणि मनो-शारीरिक संघटन
म्हणून केली आहे.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) नॉर्मन एल
मन: यांनी मानसशास्त्रावर अनेक पुस्तके लिहिली
आहेत, परंतु व्यक्तिमत्त्वाची ही विशिष्ट व्याख्या त्यांची नाही.
- सारांश: नॉर्मन
मन हे मानसशास्त्राचे एक प्रसिद्ध लेखक आहेत.
- (3) जी ए.
किंबल: हे अध्ययन (Learning) क्षेत्रातील त्यांच्या
कार्यासाठी ओळखले जातात.
- सारांश: ग्रेगरी
किंबल यांनी अध्ययन प्रक्रियेवर महत्त्वपूर्ण संशोधन केले आहे.
- (4) जे. बी.
वॅटसन: हे वर्तनवादाचे (Behaviorism) जनक
मानले जातात. त्यांच्या मते, व्यक्तिमत्त्व म्हणजे
सवयींचा संच (system of habits).
- सारांश: जे.
बी. वॅटसन यांनी व्यक्तिमत्त्वाकडे निरीक्षणीय वर्तनाचा परिणाम म्हणून
पाहिले.
प्रश्न
८१. वृक्कस्थ ग्रंथीतर पाझरणाऱ्या अॅड्रेनलिन या स्त्रावाचे प्रमाण कमी झाल्यास
खालीलपैकी कोणता परिणाम दिसून येतो?
(1) पौरूषत्त्व दिसून येते.
(2) स्वास्थ्य जाणवते.
(3) व्यक्ती अशक्त होते.
(4) व्यक्ती स्थिर वृत्तीची दिसते.
- ✅ अचूक उत्तर: (3) व्यक्ती
अशक्त होते.
- स्पष्टीकरण: अॅड्रेनलिन (Adrenaline) हे
'लढा किंवा पळा' (Fight or Flight) परिस्थितीत शरीराला तात्काळ ऊर्जा पुरवणारे संप्रेरक आहे. ते हृदयाची
गती वाढवते आणि रक्तातील साखर वाढवते. याउलट, या
संप्रेरकाचे प्रमाण कमी झाल्यास व्यक्तीला थकवा, अशक्तपणा
आणि ऊर्जेची कमतरता जाणवते.
- संभाव्य प्रश्न: "संकट
काळात शरीराला त्वरित ऊर्जा पुरवणाऱ्या संप्रेरकाला काय म्हणतात?"
याचे उत्तर 'अॅड्रेनलिन' हे असेल.
- सारांश: अॅड्रेनलिन
संप्रेरकाच्या कमतरतेमुळे शरीरात ऊर्जेची निर्मिती कमी होऊन अशक्तपणा येतो.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) पौरूषत्त्व
दिसून येते: याचा संबंध 'टेस्टोस्टेरॉन' या पुरुषी संप्रेरकाशी आहे, अॅड्रेनलिनशी
नाही. यावर आधारित प्रश्न असू शकतो: "पुरुषांमध्ये दुय्यम लैंगिक
गुणधर्मांच्या विकासासाठी कोणते संप्रेरक जबाबदार असते?"
- सारांश: पौरूषत्वाचा
विकास हा टेस्टोस्टेरॉन संप्रेरकावर अवलंबून असतो.
- (2) स्वास्थ्य
जाणवते: अॅड्रेनलिनच्या कमतरतेमुळे अशक्तपणा येतो, त्यामुळे
स्वास्थ्य जाणवणार नाही.
- सारांश: संप्रेरकांचे
असंतुलन आरोग्यासाठी हानिकारक असते.
- (4) व्यक्ती
स्थिर वृत्तीची दिसते: अॅड्रेनलिन व्यक्तीला उत्तेजित करते. त्याच्या
कमतरतेमुळे व्यक्ती सुस्त होऊ शकते, पण 'स्थिर
वृत्ती' हा योग्य परिणाम नाही.
- सारांश: अॅड्रेनलिनच्या
अभावामुळे भावनिक स्थिरतेऐवजी मरगळ आणि उदासीनता येऊ शकते.
प्रश्न
८२. अध्ययन उपपत्तींच्या वर्गीकरणातील आधुनिक उपपत्तीमध्ये खालीलपैकी कोणत्या
उपपत्तीचा समावेश होत नाही?
(1) प्रभुत्त्व अध्ययन उपपत्ती
(2) क्षेत्रीय उपपत्ती
(3) सामाजिक अध्ययन उपपत्ती
(4) माहिती प्रक्रियाकरण प्रतिमान
- ✅ अचूक उत्तर: (2) क्षेत्रीय
उपपत्ती
- स्पष्टीकरण: क्षेत्रीय
उपपत्ती (Field
Theory) ही मानसशास्त्रज्ञ कर्ट लेविन यांनी १९४० च्या दशकात मांडली. ती
वर्तनवाद आणि बोधात्मक मानसशास्त्र यांच्यातील दुवा मानली जाते. प्रभुत्त्व
अध्ययन (ब्लूम), सामाजिक अध्ययन (बांदूरा) आणि माहिती
प्रक्रियाकरण प्रतिमान या उपपत्ती १९६० नंतर विकसित झालेल्या असून त्या अधिक
आधुनिक मानल्या जातात. त्यामुळे कालानुक्रमे क्षेत्रीय उपपत्ती ही इतरांच्या
तुलनेत जुनी आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "वर्तन
आणि पर्यावरण यांच्यातील आंतरक्रियेवर भर देणारी 'क्षेत्रीय
उपपत्ती' कोणी मांडली?" याचे
उत्तर 'कर्ट लेविन' हे असेल.
- सारांश: कर्ट
लेविनची क्षेत्रीय उपपत्ती ही आधुनिक बोधात्मक उपपत्तींचा पाया मानली जात
असली तरी, ती कालानुक्रमे आधीची आहे.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) प्रभुत्त्व
अध्ययन उपपत्ती: ही बेंजामिन ब्लूम यांनी मांडलेली एक आधुनिक
अध्यापन पद्धती आहे, ज्यात प्रत्येक घटक पूर्णपणे समजल्यावरच पुढच्या घटकाकडे जायचे
असते.
- सारांश: प्रभुत्व
अध्ययन पद्धती प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या अध्ययन गतीचा आदर करते.
- (3) सामाजिक
अध्ययन उपपत्ती: अल्बर्ट बांदूरा यांनी मांडलेली ही उपपत्ती
निरीक्षणातून आणि अनुकरणातून होणाऱ्या अध्ययनावर भर देते.
- सारांश: सामाजिक
अध्ययन उपपत्तीनुसार, व्यक्ती इतरांचे निरीक्षण
करून शिकते.
- (4) माहिती
प्रक्रियाकरण प्रतिमान: ही आधुनिक बोधात्मक उपपत्ती मानवी मेंदूची
तुलना संगणकाशी करते आणि माहितीचे ग्रहण, साठवण व पुनरुज्जीवन यावर लक्ष
केंद्रित करते.
- सारांश: माहिती
प्रक्रियाकरण प्रतिमान हे अध्ययन प्रक्रियेला संगणकाच्या
कार्यपद्धतीप्रमाणे पाहते.
प्रश्न
८३. अध्ययनार्थी आदर्श शोधतो, त्याचे निरीक्षण करतो, आदर्श वर्तनाचे अनुकरण करतो आणि आपल्या वर्तन प्रबलनाची आशा करतो व अध्ययन
करतो, ही वैशिष्ट्ये असणारी सामाजिक निरीक्षणात्मक उपपत्ती
खालीलपैकी कोणत्या मानसशास्त्रज्ञाने मांडली?
(1) बांदूरा
(2) ब्लूम
(3) ब्रुनर
(4) आसूबेल
- ✅ अचूक उत्तर: (1) बांदूरा
- स्पष्टीकरण: ही
वैशिष्ट्ये अल्बर्ट बांदूरा (Albert Bandura) यांच्या सामाजिक
अध्ययन उपपत्ती (Social Learning Theory) किंवा
निरीक्षणात्मक अध्ययनाची (Observational Learning) आहेत.
या सिद्धांतानुसार, व्यक्ती इतरांच्या (आदर्श व्यक्ती/Model)
वर्तनाचे निरीक्षण करते, ते वर्तन लक्षात
ठेवते, त्याचे अनुकरण करते आणि त्यातून मिळणाऱ्या
प्रबलनाची (Reinforcement) अपेक्षा करते.
- संभाव्य प्रश्न: "अल्बर्ट
बांदूरा यांच्या 'बोबो डॉल' प्रयोगातून
कोणता महत्त्वाचा निष्कर्ष काढण्यात आला?" याचे
उत्तर 'आक्रमक वर्तन हे निरीक्षणातून शिकले जाते'
हे असेल.
- सारांश: अल्बर्ट
बांदूरा यांनी निरीक्षणात्मक अध्ययनाचा सिद्धांत मांडला, ज्यात अनुकरणाला
महत्त्व दिले आहे.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (2) ब्लूम: बेंजामिन
ब्लूम हे शैक्षणिक उद्दिष्टांचे वर्गीकरण (Bloom's Taxonomy) आणि प्रभुत्व
अध्ययन पद्धतीसाठी ओळखले जातात.
- सारांश: बेंजामिन
ब्लूम यांनी शैक्षणिक उद्दिष्टांची बोधात्मक, भावात्मक आणि क्रियात्मक अशी
रचना मांडली.
- (3) ब्रुनर: जेरोम
ब्रुनर यांनी शोध-अध्ययन (Discovery Learning) आणि
चक्राकार अभ्यासक्रम (Spiral Curriculum) या संकल्पना
मांडल्या.
- सारांश: जेरोम
ब्रुनर यांच्या मते, विद्यार्थ्यांनी स्वतः ज्ञानाची रचना करावी.
- (4) आसूबेल: डेव्हिड
आसूबेल यांनी अर्थपूर्ण शाब्दिक अध्ययनाचा (Meaningful Verbal Learning) सिद्धांत
मांडला.
- सारांश: डेव्हिड
आसूबेल यांनी पूर्वज्ञानाला नवीन ज्ञानाशी जोडण्याच्या प्रक्रियेवर भर
दिला.
प्रश्न
८४. प्रभावी अध्यापनातून विद्यार्थ्यांमध्ये अध्ययनशील वृत्तीची निर्मिती व्हावी
म्हणून खालीलपैकी कोणत्या क्षमता महत्त्वाच्या आहेत?
अ)
चिकित्सक वृत्ती निर्माण व्हावी.
ब)
स्वतंत्र विचार करण्याची क्षमता निर्माण व्हावी.
क)
क्षीर-नीर विवेक बुद्धी निर्माण व्हावी.
ड)
समस्येची उकल करण्याची कुवत निर्माण व्हावी.
(1) अ, ब आणि क
(2) अ, ब आणि ड
(3) ब, क आणि ड
(4) अ, ब, क, ड सर्व
- ✅ अचूक उत्तर: (4) अ,
ब, क, ड सर्व
- स्पष्टीकरण: प्रभावी
अध्यापनाचे ध्येय केवळ माहिती देणे नसून विद्यार्थ्याला एक स्वावलंबी आणि
विचारशील अध्ययनकर्ता बनवणे आहे. चिकित्सक वृत्ती (Critical Thinking), स्वतंत्र विचार (Independent Thinking), विवेकबुद्धी (Judgement/Discrimination) आणि
समस्या निराकरण (Problem Solving) या सर्व
उच्च-स्तरीय वैचारिक क्षमता आहेत. या सर्व क्षमता मिळून विद्यार्थ्यांमध्ये 'अध्ययनशील वृत्ती' (attitude of a learner) निर्माण
करतात. त्यामुळे चारही पर्याय योग्य आहेत.
- संभाव्य प्रश्न: "२१ व्या
शतकातील कौशल्ये म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या 4C मध्ये
कोणत्या कौशल्यांचा समावेश होतो?" याचे उत्तर 'चिकित्सक विचार, सृजनशीलता, संवाद आणि सहकार्य' (Critical thinking, Creativity,
Communication and Collaboration) हे असेल.
- सारांश: विद्यार्थ्यांचा
सर्वांगीण वैचारिक विकास साधण्यासाठी चिकित्सक वृत्ती, स्वतंत्र
विचार, विवेकबुद्धी आणि समस्या निराकरण या सर्व क्षमता
आवश्यक आहेत.
प्रश्न
८५. खालीलपैकी कोणत्या प्रतिमानाचे उद्दिष्ट हे ज्ञानात्मक, वैचारिक, बौद्धिक अंगांचा विकास घडवून आणणे आणि उद्गामी व अवगामी विचार
प्रक्रियेची क्षमता विकसित करणे हे आहे?
(1) ज्ञान प्रक्रियाकरण प्रतिमाने
(2) व्यक्तिगत विकास प्रतिमाने
(3) सामाजिक आंतरक्रिया प्रतिमाने
(4) वर्तन परिवर्तन प्रतिमाने
- ✅ अचूक उत्तर: (1) ज्ञान
प्रक्रियाकरण प्रतिमाने
- स्पष्टीकरण: ज्ञान
प्रक्रियाकरण प्रतिमाने (Information Processing Models) ही
विद्यार्थ्यांच्या बोधात्मक (Cognitive) प्रक्रिया
सुधारण्यावर लक्ष केंद्रित करतात. यामध्ये माहितीचे संपादन कसे करावे,
तिचे विश्लेषण कसे करावे (उदा. उद्गामी-अवगामी विचार),
तिची स्मरणात साठवणूक कशी करावी आणि आवश्यकतेनुसार तिचा वापर
कसा करावा, या क्षमतांचा विकास करणे हे प्रमुख उद्दिष्ट
असते.
- संभाव्य प्रश्न: "उदाहरणांकडून
नियमाकडे जाण्याच्या विचार प्रक्रियेला काय म्हणतात?" याचे उत्तर 'उद्गामी विचार' (Inductive
Reasoning) हे असेल.
- सारांश: ज्ञान
प्रक्रियाकरण प्रतिमानांचा मुख्य हेतू विद्यार्थ्यांच्या माहितीचे विश्लेषण
आणि संश्लेषण करण्याच्या बौद्धिक क्षमता वाढवणे हा असतो.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (2) व्यक्तिगत
विकास प्रतिमाने: ही प्रतिमाने विद्यार्थ्यांच्या भावनिक
विकासावर, आत्म-संकल्पनेवर आणि सर्जनशीलतेवर भर देतात.
- सारांश: व्यक्तिगत
विकास प्रतिमाने विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक आणि भावनिक वाढीस मदत करतात.
- (3) सामाजिक
आंतरक्रिया प्रतिमाने: ही प्रतिमाने गटात काम करणे, सहकार्यातून
शिकणे आणि सामाजिक कौशल्ये विकसित करण्यावर भर देतात.
- सारांश: सामाजिक
आंतरक्रिया प्रतिमाने सहकार्यात्मक अध्ययनाला प्रोत्साहन देतात.
- (4) वर्तन
परिवर्तन प्रतिमाने: ही प्रतिमाने वर्तनवादी सिद्धांतांवर आधारित
असून प्रबलनाचा वापर करून विद्यार्थ्यांच्या बाह्य वर्तनात बदल घडवून
आणण्यावर लक्ष केंद्रित करतात.
- सारांश: वर्तन
परिवर्तन प्रतिमाने बाह्य वर्तनात बदल घडवण्यासाठी बक्षीस आणि शिक्षा
यांसारख्या तंत्रांचा वापर करतात.
प्रश्न
८६. खाली दिलेल्या अध्ययन प्रक्रियेच्या वैशिष्ट्यांमध्ये कोणते वैशिष्ट्य योग्य
नाही?
(1) अध्ययन हे नेमके कृतीद्वारा घडत असते.
(2) प्रत्येक प्राणी जगण्यासाठी अध्ययन करीत असतो.
(3) सर्व प्राण्यांचे अध्ययन सारखे असते.
(4) अध्ययन ही हळूहळू घडणारी प्रक्रिया आहे.
- ✅ अचूक उत्तर: (3) सर्व
प्राण्यांचे अध्ययन सारखे असते.
- स्पष्टीकरण: हे
विधान अयोग्य आहे. प्रत्येक प्राण्याची शिकण्याची क्षमता आणि पद्धत
त्याच्या प्रजातीच्या मेंदूची रचना आणि शारीरिक क्षमतेवर अवलंबून असते. मानव
अमूर्त विचार आणि भाषा यांसारख्या जटिल गोष्टी शिकू शकतो, तर इतर
प्राणी प्रामुख्याने साहचर्य (Conditioning) आणि अनुकरण
(Imitation) यांद्वारे शिकतात. त्यामुळे सर्व
प्राण्यांचे अध्ययन सारखे नसते.
- संभाव्य प्रश्न: "मानवी
अध्ययन इतर प्राण्यांपेक्षा वेगळे का आहे?" याचे
उत्तर 'कारण मानवामध्ये उच्चस्तरीय बोधात्मक क्षमता,
जसे की भाषा आणि तर्क करण्याची क्षमता, असते'
हे असेल.
- सारांश: प्राण्यांच्या
प्रजातीनुसार त्यांच्या शिकण्याच्या पद्धती आणि क्षमतांमध्ये खूप भिन्नता
आढळते.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) अध्ययन हे
नेमके कृतीद्वारा घडत असते: 'कृतीतून शिक्षण'
(Learning by doing) हे एक महत्त्वाचे तत्त्व आहे. कृतीमुळे
अनुभव मिळतो आणि अध्ययन पक्के होते.
- सारांश: प्रत्यक्ष
कृती केल्याने अध्ययन अधिक प्रभावी आणि दीर्घकाळ टिकणारे होते.
- (2) प्रत्येक
प्राणी जगण्यासाठी अध्ययन करीत असतो: अध्ययन ही एक जुळवून
घेण्याची प्रक्रिया (Adaptive Process) आहे. अन्न
मिळवणे, धोका ओळखणे यांसारख्या गोष्टी शिकणे
जगण्यासाठी आवश्यक आहे.
- सारांश: अध्ययन
सजीवांना पर्यावरणाशी जुळवून घेऊन जगण्यास मदत करते.
- (4) अध्ययन ही
हळूहळू घडणारी प्रक्रिया आहे: कोणतीही नवीन किंवा
गुंतागुंतीची गोष्ट शिकण्यासाठी वेळ लागतो. अध्ययन हे एका क्षणात न होता
हळूहळू, टप्प्याटप्प्याने घडते.
- सारांश: बहुतेक
अध्ययन, विशेषतः कौशल्यांचे, हे सरावाने हळूहळू
विकसित होते.
प्रश्न
८७. "अनुभवांच्या सहाय्याने व्यक्तीच्या वर्तनात हळूहळू घडून येणारे बदल
अध्ययन होय." अशी व्याख्या खालीलपैकी कोणत्या मानसशास्त्रज्ञाने केली?
(1) फ्रेंडसेन
(2) मर्फी
(3) वुडवर्थ
(4) गिलफर्ड
- ✅ अचूक उत्तर: (1) फ्रेंडसेन
- स्पष्टीकरण: ही
अध्ययनाची व्याख्या मानसशास्त्रज्ञ ए. एन. फ्रेंडसेन (A. N. Frandsen) यांनी
त्यांच्या शैक्षणिक मानसशास्त्रावरील लिखाणात दिली आहे. या व्याख्येत
अनुभवातून वर्तनात होणाऱ्या 'क्रमिक' किंवा 'हळूहळू' होणाऱ्या
बदलांवर भर दिला आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "'अनुभव
आणि प्रशिक्षणातून वर्तनात होणारे बदल म्हणजे अध्ययन', ही
प्रसिद्ध व्याख्या कोणी दिली?" याचे उत्तर 'गेट्स' (Gates) हे असेल.
- सारांश: फ्रेंडसेन
यांनी अध्ययनाची व्याख्या 'अनुभवातून वर्तनात होणारा
क्रमिक बदल' अशी केली आहे.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (2) मर्फी: गार्डनर
मर्फी हे व्यक्तिमत्त्व मानसशास्त्रातील त्यांच्या कार्यासाठी ओळखले जातात.
- सारांश: गार्डनर
मर्फी यांनी व्यक्तिमत्त्वाचा 'बायोसोशल' सिद्धांत मांडला.
- (3) वुडवर्थ: रॉबर्ट
वुडवर्थ यांनी वर्तनवादात S-O-R (उद्दीपक-सजीव-प्रतिक्रिया)
ही संकल्पना मांडली आणि प्रेरणेवर काम केले.
- सारांश: वुडवर्थ
यांनी अध्ययनात सजीवाच्या आंतरिक प्रक्रियांच्या महत्त्वावर भर दिला.
- (4) गिलफर्ड: जे.
पी. गिलफर्ड यांनी बुद्धीच्या संरचनेचा त्रिमितीय सिद्धांत (Structure of Intellect
Model) मांडला.
- सारांश: गिलफर्ड
यांनी बुद्धीचे १८० घटक असल्याचे सांगितले.
प्रश्न
८८. अध्ययन करतांना पठारावस्था निर्माण होऊ नये म्हणून खालीलपैकी कोणत्या गोष्टी
कराव्यात?
अ)
विद्यार्थ्यामध्ये अभिरूची निर्माण करावी.
ब)
प्रेरकाची तीव्रता कमी करावी.
क) कौशल्य
संपादन करतांना चुकीच्या सवयी आत्मसात करु देऊ नये.
ड) वेग
आणि अचूकता यापैकी एकाच गोष्टीवर लक्ष केंद्रित करावे.
(1) अ आणि ब
(2) अ आणि क
(3) अ आणि ड
(4) ब आणि क
- ✅ अचूक उत्तर: (2) अ आणि क
- स्पष्टीकरण: पठारावस्था
(Plateau) म्हणजे
अध्ययनात प्रगती थांबल्यासारखी वाटणे. ही अवस्था टाळण्यासाठी:
- अ)
अभिरूची निर्माण करणे: विद्यार्थ्याचा उत्साह आणि आवड टिकवून
ठेवल्यास तो प्रयत्न करत राहतो.
- क)
चुकीच्या सवयी टाळणे: चुकीच्या पद्धतीने सराव केल्यास प्रगती
खुंटते. त्यामुळे योग्य पद्धती वापरणे महत्त्वाचे आहे.
- ब)
प्रेरकाची तीव्रता कमी करणे आणि ड) फक्त एकाच गोष्टीवर लक्ष देणे हे
दोन्ही उपाय चुकीचे असून त्यामुळे पठारावस्था येऊ शकते.
- संभाव्य प्रश्न: "अध्ययन
वक्रामध्ये (Learning Curve) काही काळ प्रगती स्थिर
दिसणाऱ्या भागाला काय म्हणतात?" याचे उत्तर 'पठारावस्था' हे असेल.
- सारांश: अध्ययनातील
पठारावस्था टाळण्यासाठी विद्यार्थ्यांची आवड टिकवणे आणि त्यांना योग्य
मार्गदर्शन करणे आवश्यक आहे.
प्रश्न
८९. खाली अध्ययनाची व्याख्या व मानसशास्त्रज्ञ यांच्या जोड्या दिल्या आहेत.
त्यांचा योग्य जोड्यांचा पर्याय कोणता?
i) मन
ii) वुडवर्थ
iii) गेटस्
iv) सिगोल
अ) अध्ययन
म्हणजे अनुभवाद्वारे वर्तनात होणारी सुधारणा होय.
ब) अध्ययन
म्हणजे अनुभवाश्रित वर्तनबदल होय.
क) अध्ययन
म्हणजे अनुभव आणि वर्तन यांच्यामधील सुधारणा होय.
ड) अध्ययन
ही बदल घडवून आणणारी क्रिया आहे.
(1) i-ड, ii-क, iii-अ, iv-ब (2) i-अ, ii-ब, iii-क, iv-ड (3) i-ब, ii-ड, iii-अ, iv-क (4) i-क, ii-अ, iii-ब, iv-ड
- ✅ अचूक उत्तर: (3) i-ब,
ii-ड, iii-अ, iv-क
- स्पष्टीकरण: हा
प्रश्न विशिष्ट मानसशास्त्रज्ञांनी दिलेल्या अध्ययनाच्या व्याख्यांच्या अचूक
जोड्यांवर आधारित आहे. विविध पाठ्यपुस्तकांनुसार, या व्याख्या
खालीलप्रमाणे जोडल्या जातात:
- i) मन (Munn): ब) अध्ययन
म्हणजे अनुभवाश्रित वर्तनबदल होय.
- ii) वुडवर्थ (Woodworth): ड) अध्ययन ही
बदल घडवून आणणारी क्रिया आहे.
- iii) गेटस् (Gates): अ) अध्ययन
म्हणजे अनुभवाद्वारे वर्तनात होणारी सुधारणा होय.
- iv) सिगोल (Siegel): क) अध्ययन
म्हणजे अनुभव आणि वर्तन यांच्यामधील सुधारणा होय.
- संभाव्य प्रश्न: "'वर्तनातील
सरावाने किंवा अनुभवाने होणारे सापेक्षतः कायमस्वरूपी बदल म्हणजे अध्ययन',
ही कोणाची व्याख्या आहे?" याचे
उत्तर 'मॉर्गन आणि किंग' (Morgan & King) हे असेल.
- सारांश: अनेक
मानसशास्त्रज्ञांनी अध्ययनाची व्याख्या केली आहे, परंतु 'अनुभवातून वर्तनात होणारा बदल' हा सर्वांमधील
समान विचार आहे.
प्रश्न
९०. अभिसंधान म्हणजे एखाद्या प्रक्रियेत नैसर्गिक चेतकाबरोबर कृत्रिम चेतक वापरून
कृत्रिम चेतकाद्वारे तीच नैसर्गिक प्रतिक्रिया घडवून आणणे होय. त्यामुळे
विद्यार्थ्यांना वळण लावणे शक्य होते. खालीलपैकी कोणती बाब अभिसंधानाचे उदाहरण
नाही?
(1) अध्ययनार्थ्यांची वृत्ती बदलता येते.
(2) अध्ययनार्थ्यांना वाटणारी अकारण भीती अभिसंधानाने नष्ट करता येते.
(3) अध्ययनार्थ्याच्या चमत्कारिक वर्तनात बदल करणे अभिसंधानाने अशक्य असते.
(4) अध्ययनार्थ्यांना योग्य सवयी लावता येतात.
- ✅ अचूक उत्तर: (3) अध्ययनार्थ्याच्या
चमत्कारिक वर्तनात बदल करणे अभिसंधानाने अशक्य असते.
- स्पष्टीकरण: हे
विधान अयोग्य आहे, कारण अभिसंधान (Conditioning)
हे वर्तन परिवर्तनाचे एक अत्यंत प्रभावी तंत्र आहे. वर्तन
चिकित्सा (Behavior Therapy) सारख्या पद्धतींमध्ये
अभिसंधानाचा वापर करूनच अनेक प्रकारच्या चमत्कारिक, अयोग्य
किंवा त्रासदायक वर्तनांमध्ये बदल घडवून आणला जातो. त्यामुळे असे बदल करणे 'अशक्य' आहे, हे म्हणणे
चुकीचे आहे.
- संभाव्य प्रश्न: "शाळेच्या
घंटेचा आवाज ऐकून विद्यार्थ्यांना सुट्टी झाल्याचा आनंद होणे, हे कोणत्या अभिसंधानाचे उदाहरण आहे?" याचे
उत्तर 'अभिजात अभिसंधान' (Classical
Conditioning) हे असेल.
- सारांश: अभिसंधान
हे वर्तनबदल घडवण्यासाठी एक शक्तिशाली साधन आहे, ज्याद्वारे
अगदी गुंतागुंतीच्या वर्तनातही बदल करणे शक्य होते.
- चुकीच्या पर्यायांचे
विश्लेषण:
- (1) वृत्ती
बदलता येते: एखाद्या विषयाला सकारात्मक अनुभवांशी जोडून
त्याबद्दलची नकारात्मक वृत्ती बदलता येते.
- सारांश: सकारात्मक
अनुभवांच्या अभिसंधानाने विद्यार्थ्यांची वृत्ती बदलता येते.
- (2) अकारण
भीती नष्ट करता येते: प्रति-अभिसंधान (Counter-conditioning) या तंत्राचा वापर करून फोबिया किंवा अकारण भीती घालवता येते.
- सारांश: अभिसंधान
तंत्राचा वापर करून मनातील अनावश्यक भीती दूर करणे शक्य आहे.
- (4) योग्य
सवयी लावता येतात: साधक अभिसंधानामध्ये (Operant Conditioning) योग्य वर्तनाला बक्षीस देऊन चांगल्या सवयी लावल्या जातात.
- सारांश: प्रबलनाचा
योग्य वापर करून अभिसंधानाद्वारे चांगल्या सवयी रुजवता येतात.
आपल्या
बहुमोल प्रतिसादासाठी आम्ही आपले आभारी आहोत!
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा